[ English version | Wersja polska ]

Idea zorganizowania drużynowego turnieju o mistrzostwo Polski narodziła się w głowach działaczy Śląskiego Związku Szachowego pod koniec lat 20. Przed wojną zorganizowano dwie imprezy, w 1929 i 1934 roku, brały w nich udział reprezentacje regionów. Najlepsi polscy szachiści jednak nie wystąpili, m. in. z uwagi na fakt, że mieszkali wówczas za granicą. Oba turnieje wygrała reprezentacja Warszawy.

Pierwsze powojenne mistrzostwa odbyły się już w roku 1946, ponownie jako turniej miast/regionów. Pierwsze dwie edycje wygrała Łódź, najsilniejszy po wojnie ośrodek szachowy w Polsce, kolejną Kraków. Kadłubowy turniej odbył się w 1949: po raz pierwszy w finale zmierzyły się kluby (także zrzeszenia - vide ramka), ale najsilniejsi gracze (mistrzowie krajowi) nie brali udzia­łu, gdyż mieli zagrać w tradycyjnym turnieju miast, który ostatecznie jednak nie odbył się.

Zrzeszenia sportowe 1949-1957 W styczniu 1949 roku Ko­mis­ja Cen­tral­na Związ­ków Za­wo­do­wych opra­co­wa­ła nową struk­tu­rę or­ga­ni­za­cyj­ną pol­skie­go spor­tu na wzór radziecki. Utwo­rzo­no dzie­więć zrze­szeń związ­ko­wych, w skład których weszły do­tych­cza­so­we kluby oraz dwa samodzielne zrze­sze­nia – woj­sko­we (CWKS) i mi­li­cyj­ne (Gwardia). Zrze­sze­nia otrzy­ma­ły naz­wy: Kole­jarz, Górnik, Budow­lani, Włók­niarz, Chemik (potem Unia), Meta­lo­wiec (później Stal), Państwowiec (później Ogniwo), Spożywca (później Spójnia) i Związkowiec (w 1951 uległ likwidacji). W marcu 1951 roku odgórną decyzją zostały rozwiązane kluby sportowe, a w ich miejsce powołano koła sportowe. W grudniu 1954 roku fuzja zrze­szeń "Og­ni­wo" (pra­cow­ni­cy miej­skich służb ko­mu­nal­nych) i "Spój­ni" w zrze­sze­nie "Spar­ta" (pra­cow­ni­ków szkol­nic­twa). W 1957 nas­tą­pi­ła lik­wi­dac­ja zrzeszeń.

Okres zrzeszeń sportowych to czas ponurych, stalinowskich porządków w sporcie i wysiłków, na szczęście w dużej mierze nieudanych, likwidacji tradycyjnych klubów szachowych. W roku 1950 po raz pierwszy rozegrano ligę w systemie całorocznym (dojazdowym, na wzór ligi piłkarskiej) i był to jedyny w historii sezon, który wyszedł poza rok kalendarzowy. Rozegrano też pierwszą i do 1970 roku jedyną edycję rozgrywek drugiej ligi, jednak jej zwycięzcy z uwagi na reorganizację systemu rozgrywek nie skonsumowali wywalczonego awansu. Zwycięzcą ligi został Kolejarz Kraków. W latach 1952 i 1953 zmieniono regulamin i zor­ga­ni­zo­wa­no pół­fi­na­ły oraz czte­ro­zes­po­ło­we fi­na­ły, wygrały warszawskie Kolejarz (Polonia) i Ogniwo, wkrótce potem rozwiązane (dziś do jego tradycji nawiązuje GKS Świt). Uzyskany przez Ogniwo wynik 13/24 czyli ledwie 54.2% jest najsłabszym w historii mistrzostw Polski procentowym osiągnięciem zwycięzców. W 1954 finał rozszerzono do 8 drużyn (po 2 awansowały z każdego półfinału) ale edycja ta stała się historyczna z kuriozalnego powodu - na dziesiątej szachownicy wystąpili warcabiści (sic!), prezentujący zresztą mierny, "kawiarniany" poziom. W 1955 finał liczył już 12 ekip a wygrał AZS Gliwice, choć tylko dzięki nowej punktacji - punktom meczowym, gdyż w tradycyjnej rachubie małych punktów mistrz byłby ledwie trzeci. Okres 1956-1959 to czas klasycznego systemu dojazdowego, przy czym prawo gry w 12-zespołowym finale miało pierwszych ośmiu z poprzedniej edycji i czterech zwycięzców półfinałów. Okres ten to brak dominacji jednego klubu, ale przeważały ekipy Legionu Warszawa, odrodzonego KKSz Kraków i Startu Katowice. Warto dodać że od 1957 następuje stopniowe powracanie klubów do tradycyjnych nazw i form działalności, a pierwsze uczyniły to KKSz (d.Ogniwo-WDK-Sparta) Kraków i Polonia (d. Kolejarz) Warszawa.

W roku 1960 powrócono do systemu skoszarowanego, tj. jednego zjazdu w roku trwającego ok. 2 tygodni. Zalety i wady obu systemów uwypuklano na przemian: niższe koszty systemu skoszarowanego kontra lepsza popularyzacja szachów dzięki systemowi ligowemu i meczach na własnym terenie. Okres ten przyniósł rosnącą dominację Legionu Warszawa - tytuły w 1960, 1961 (komplet 11 zwycięstw!), 1963, 1964. Jedynie w 1962 tytuł zdobył najstarszy polski klub szachowy (rok zał. 1893) KKSz Kraków, dzięki sensacyjnemu w swym rozmiarze zwycięstwu 7-1 nad wicemistrzem Startem Katowice. W roku 1964 po raz ostatni powrócono do idei trzystopniowego systemu rozgrywek (eliminacje, półfinały, finał), a w 6-zespołowym finale wygrał łatwo Legion. Edycję 1965 wygrał z dużą przewagą Start Łódź, zdobywając jedyny w swej historii tytuł mistrzowski, tylko połowa z 12 ligowych drużyn zapewniała sobie automatyczną kwalifikację do kolejnego turnieju, reszta musiała przebijać się w kwalifikacjach. Łodzianie zostali zdetronizowani w roku 1966 przez rosnący w siłę, młody team Startu Lublin; w 1967 na tron powrócił bezdyskusyjnie Legion, a w roku 1968 - Maraton Warszawa, który przejął tradycję (i graczy) zlikwidowanej pod koniec lat 50. Polonii. W roku 1969 (ostatnim przed kolejną wielką reformą - wprowadzenie systemu spadku i awansu pomiędzy pierwszą i drugą ligą) wygrał ponownie Legion, zaś pechowa dola pierwszych w historii spadkowiczów do drugiej ligi przypadła Anilanie Łódź i Avii Świdnik. Ciekawostką statystyczną jest fakt, że najwięcej punktów meczowych (16) zdobył Hetman Wrocław - który w oficjalnej tabeli liczonej wg małych punktów był... dopiero szósty, a wyprzedzający go w tabeli Start Łódź zdobył punktów meczowych zaledwie 9!

Od roku 1970 do dziś obowiązuje - z krótką przerwą - system ligowy, przy czym w latach 1970-1989 do wyników zaliczano osiągnięcia z ligi juniorów, co znacząco wpłynęło na rozkład sił w rozgrywkach seniorów. Lata 70. to relatywny wzrost znaczenia i poziomu ligi i dominacja stołecznego Maratonu, który zgarnął w tej dekadzie aż 7 tytułów, w tym pięć z rzędu w latach 1973-1977. Filarami mistrzowskiego teamu byli szachiści tacy jak Schmidt, Sznapik, Grąbczewski, Witkowski. Wyjątkiem był rok 1971, gdy Maraton był ledwie szósty, a tytuł niespodziewanie zgarnął lubelski Start po zaciekłej walce z Legionem (dzięki punktom juniorów); rok później tytuł powędrował do gabloty Legionu, a w 1974 o tytule zadecydowała liczba punktów meczowych. Dość szczęśliwie zwyciężył Maraton w Ciechocinku, w roku 1976, bo w 11 meczach poniósł aż 4 porażki (co nie zdarzyło się mistrzowi Polski nigdy wcześniej, ani nigdy później), wyprzedzając o pół punktu Anilanę i Start Katowice. W okresie tym po piętnastu latach powróciła do ligi Polonia Warszawa, plasując się w pierwszych sezonach w połowie stawki. W 1978 po jedyny w historii tytuł sięgnęła bydgoska Łączność z Pokojowczykiem i Maciejewskim na czele. Ciekawostką jest fakt, że srebro wywalczył Legion, choć wygrał i przegrał tyle samo meczów - po pięć. Spadkowicz z ligi - Start Lublin, pokonał w bezpośrednich starciach obu zwycięzców, co również nie zdarzyło się nigdy wcześniej. Z ekstraklasy spadł w owym roku i inny zasłużony Start - katowicki. Rosła za to w siłę przyfabryczna Avia Świdnik.

Lata 80. to okres poważnego kryzysu gospodarczego, który odbił się na sytuacji klubów, organizacji zawodów i poziomie gry. Nie ma w tym czasie żadnego klubu, który zdominowałby rozgrywki. Przykładowo Pocztowiec Poznań zdobył tytuł mistrzowski w 1985 i 1988 roku, ale w międzyczasie zdążył... spaść z ligi i ponownie do niej awansować. W roku 1980 tytuł zdobył dzięki punktom juniorów Legion, choć na samej lidze zdecydowanie najsilniejsza była Avia. Mistrzowie Polski niespodziewanie nie obronili tytułu w kolejnym roku, bo sensacyjnie przegrali w ostatniej rundzie z Avią 1½-4½ i większą liczbą punktów meczowych wyprzedził ich Maraton. Świdniczanie po raz kolejny stracili złoto przez słabą grę juniorów, w następnym jednak roku pewnie sięgnęli po swój jedyny w historii tytuł, dzięki najlepszym wynikom indywidualnym swojej żelaznej ekipy (Hawełko, Księski, Szymczak) wzmocnionej małżeństwem Pytlów. Maraton wygrał ponownie w 1983 roku po bardzo wyrównanej walce ze Skrą Częstochowa. Oba zespoły ukończyły turniej bez przegranej i o tytule zadecydowała liczba punktów meczowych. Mistrzostwo już nigdy nie trafiło pod Jasną Górę. Dość dziwnie zakończyła się edycja 1986: spadł broniący tytułu Pocztowiec (!), mimo zdobycia 50% możliwych punktów meczowych, oraz Maraton, mistrz sprzed 3 lat, a spod noża uciekł brązowy medalista z poprzedniej ligi Lech Poznań, i to tylko dzięki sensacyjnej wygranej z nowokoronowanym mistrzem Polski Legionem w ostatniej rundzie. Ten sam Lech rok później i w tym samym składzie... wygrał ligę, a np. Górnik Mysłowice, medalista trzech ostatnich edycji z trudem obronił się przed spadkiem. Liga 1988 zapamiętać się dała tylko z jednego powodu - trójka medalistów uzyskała tę samą liczbę punktów, więc o kolorach medali zadecydował wliczony do sumarycznego rezultatu wynik z ligi juniorów (im więcej punktów zdobyli do łącznej puli seniorzy, tym wyższe miejsce w tabeli). Ostatni w starym systemie i ustroju politycznym turniej, rozegrany jesienią 1989, wygrał Legion przed Kolejarzem Katowice i Lechem. Symbolicznie, po paru latach wszystkie te kluby zniknęły z szachowej ekstraklasy na zawsze.

Od czasu zmiany ustroju i reform rynkowych krajobraz sportu, także szachowego, w Polsce uległ zmianie. Traciły na znaczeniu i zanikały kluby branżowe, przyzakładowe. Rosły w siłę ośrodki, w których były pomysły, aktywni działacze oraz sponsorzy. Przez całe lata 90. dominowały dwa ośrodki: Polonia Warszawa zarządzana przez państwa Maciejów, oraz Stilon Gorzów, którego filarem był am. Krasenkow. Najpierw jednak w 1990 roku zlikwidowano (z powodów finansowych) system ligowy, niejednogłośnie zresztą, i wprowadzono unikatowy system rozgrywek będący kombinacją systemu szwajcarskiego i pucharowego. Przy udziale rekordowych 33 drużyn zwyciężyło, choć nie zachwyciło, BBTS Bielsko-Biała pokonując w finale (jedynym prawdziwym meczu finałowym w historii ligi) Piasta Słupsk 3½-2½. Pełny system szwajcarski wprowadzono tylko na jeden sezon w roku 1991 i wygrał po raz pierwszy Stilon Gorzów, z Krasenkowem na pierwszej szachownicy. Najlepsze 12 drużyn utworzyło pierwszą ligę, pozostałe relegowane zostały do niższych klas, gdyż po dwóch latach zdecydowano o powrocie do systemu spadków i awansów. Reaktywowaną ligę wygrała w 1992 łatwo Miedź Legnica, z ligi spadły - na zawsze - zasłużone kluby: Kolejarz Katowice i 12-krotny mistrz Polski Legion, wkrótce potem rozwiązany. Kolejne lata to absolutna dominacja gorzowskiego Stilonu pod wodzą aktywnego prezesa K. Tołkacza, który w latach 1993-1998 zdobył tytuł pięciokrotnie, choć na ogół przewaga nad Polonią była minimalna. Tylko w 1996 zwyciężył warszawski konkurent (Stilon był dopiero 8.). W owym czasie niezmiennie na czele Stilonu stał najlepszy polski gracz tamtej dekady Michał Krasenkow. W 1999 przeszedł on do warszawskiej Polonii, i razem z grupą arcymistrzów takich jak Macieja, Soćko, Markowski, Kempiński, Brustman, stworzył super zespół, który nie tylko bezapelacyjnie wygrał osiem (!) kolejnych mistrzostw w latach 1999-2006, ale też pięciokrotnie zdobył tytuł drużynowego wicemistrza Europy. Sponsorem tytularnym Polonii był w tym czasie Plus GSM, co dało finansowe i sportowe podwaliny nieosiągalne dla reszty. Dominacja Polonii była do tego stopnia wybitna, że w 2004 roku brąz zdobył... rezerwowy zespół tego klubu pod nazwą "Damis". Dopiero w 2007 roku palmę pierwszeństwa przejął HetMan Szopienice (przejmując zresztą także niektórych graczy Polonii), a symbolicznym przekazaniem pałeczki była porażka lidera z pretendentem aż 1-5 w pierwszej rundzie mistrzostw. Drużyna ze Śląska obroniła, nie bez trudu, tytuł w 2008, ale rok później na tron powrócili poloniści, w drużynie mistrza nie grał bowiem najlepszy zawodnik, am. Navara z Czech. Gdy powrócił on do drużyny w 2010, powrócił i puchar za mistrzostwo, a wielki wkład w niego mieli byli poloniści, Bartosz i Monika Soćko. Polonia zajęła dopiero 4. miejsce, po raz pierwszy od 15 lat (!) będąc poza strefą medalową. Nową siłą na szachowej mapie kraju stała się ciekawa i solidnie budowana od podstaw drużyna wrocławskiej Polonii (Wojtaszek, Bartel, Świercz). Warto podkreślić, że srebro w 2010 wywalczył Ludowy Klub Sportowy Pasjonat ze wsi Dankowice, złożony naturalnie z zawodowych szachistów. Lata 2011 oraz 2012 to kolejne triumfy Polonii po zaciekłej walce z HetMaNem - szczególnie w 2012 roku katowiczanie zremisowali dwa ostatnie mecze ze słabszymi drużynami, Polonia zaś wygrała 6-0 i rzutem na taśmę wydarła liderom prawie pewne już zwycięstwo, mimo porażki 2-4 w bezpośrednim, kluczowym meczu.

Należy dodać, że w 2002 roku miała miejsce reforma systemu rozgrywek. Tradycyjną ligę seniorów zastąpiła marka Ekstraliga (jednak bez poważniejszej zmiany zasad), zaś drugi poziom rozgrywek nazwano pierwszą ligą, a liczbę jego uczestników zredukowano z dwóch grup po 30 drużyn do jednej, dziesięcioosobowej grupy (dwa awansują, dwa spadają). Wprowadzono też trzeci poziom centralny (druga liga) w którym mogą grać zwycięzcy eliminacji regionalnych, oraz inni chętni spełniający jednak określone kryteria sportowe. Od 2011 w ramach eksperymentu rozgrywki Ekstraligi prowadzone są w trzech sesjach - każda rozgrywana jest w innym mieście w odstępie kilku tygodni, w ciągu weekendu rozgrywane są 3 kolejki.

Zwycięzcy 1929-2012: 14x Polonia Warszawa, 12x Legion Warszawa, 10x Maraton Warszawa, 6x Stilon Gorzów, 3x KKSz Kraków (w tym raz jako KKSz-Cracovia), 3x HetMaN Szopienice, 2x Start Lublin, 2x AZS Gliwice, 2x m.Łódź, 2x Pocztowiec Poznań, 2x m.Warszawa, 1x Start Katowice, 1x BBTS Bielsko-Biała, 1x Avia Świdnik, 1x Start Łódź, 1x m.Kraków, 1x Olsza Kraków, 1x Lech Poznań, 1x Miedź Legnica, 1x Łączność Bydgoszcz, 1x Ogniwo Warszawa